آموزش قرآن به جهت طبیعت خاص خود که با روح و جان متعلم سروکار دارد، قرار است آموزشی باشد که قرآن را محبوب و معشوق قرآن آموز گرداند و هر شیوه آموزشی که این دوستی و محبت را بهم زند و قرآن آموز را بیزار سازد ، البته مطلوب نخواهد بود.
تاکنون بحث و برسی های فراوانی پیرامون آسیب شناسی روش های آموزش قرآن انجام شده است؛ اما تجارب آموزشی و پژوهشی نشان داده است که متأسفانه مشکلاتی فرا روی چنین آموزش مبارکی واقع شده است.
پژوهش حاضر با ارائه چند فرضیه و آزمایش آنها، مسأله را از نقطه نظر فرآیند پردازش اطلاعات خواندن مورد تحلیل و ارزیابی قرار می دهد.
گمان های نادرست در علل ضعف روان خوانی قرآن
غالب روش های آموزش قرآن، شروع آموزش با روخوانی است. به عبارت دیگر در بیشتر روش ها، قرآن آموز ابتدا با نسخه مکتوب مواجه خواهد شد و به این منظور تحت تعلیم یک سری از قواعد روخوانی و آشنایی با صامت ها و مصوت ها قرار می گیرد.
غالب پدر و مادر ها و آموزگاران وجود یکی از موارد زیر را علل ضعف در روان خوانی قرآن از سوی نو آموزان قرآن می دانند:
1. عدم شناخت حروف و کلمات قرآنی
اولین علتی که به ذهن خطور می کند، حرف شناسی وحرکت شناسی است؛ یعنی ممکن است که تصور شود دلیل نارسایی خواندن قرآن، نداشتن شناخت دقیق نسبت به حروف و حرکات و چگونگی تلفظ آنها باشد و برای رفع این مشکل می توان قسمت مهمی از وقت آموزش را، صرف شناساندن حروف و حرکات و چگونگی تلفظ آنها نمود.
خواندن خوب مستلزم توجه به نشانه های آوایی حروف وكلمات است. خوانندگان نشانه های آوایی، با استفاده از دانش الفبایی خویش، بین كلمات و تلفظ آن ها تداعی برقرار می كنند و از این طریق خواندن را شروع می كنند
برای بررسی فرضیه مذکور و راه حل مطرح شده، آزمایش هایی صورت گرفت و یک صفحه شامل حروف با حرکات مختلف به دانش آموزان داده شد تا بخوانند.
نتیجه حاکی ازآن بود که حتی آن دسته از دانش آموزانی که درخواندن قرآن دچار مشکل هستند، به راحتی می توانندحروف را با کلمات مختلف ادا کنند؛ اما همان عده درخواندن کلمات قرآنی (با حرکات ساده) با مشکل مواجه هستند. بنابراین اولین فرضیه مورد آزمایش، رد می شود.
2. عدم توجه به حرکات
دومین فرضیه چنین است که دانش آموزان به حرکات توجه ندارند و بدین جهت هنگام خواندن کلمات، آنها را نادرست تلفظ می کنند. به منظور رفع این مشکل لازم بود تا آیات قرآن کریم با حرکات رنگی و کاملاً درشت علامت گذاری شود تا مورد نظر و توجه دانش آموزان واقع شود. نتیجه ای که از آزمایش های انجام شده به دست آمدحاکی ازاین بود که حتی در صورت وجود شرایط فوق، مشکل همچنان وجود دارد.
3. اشکال درخواندن کلمات دارای حروف ناخوانا یا علائم تنوین و تشدید و...
علت احتمالی دیگری که به نظر می رسید این بودکه خواندن کلماتی که باحرکات معمولی مانند: فتحه، کسره و ضمه نشانه گذاری شده اند، مشکلی ندارد و اشکال درخواندن کلماتی است که دارای حروف ناخوانا یا علائم تنوین و تشدید و... هستند. برای آزمایش فرضیه فوق، کلماتی از قرآن که فقط دارای حرکات فتحه، کسره و ضمه بودند در اختیار قرآن آموز قرار گرفت. نتیجه ی بدست آمده، فرضیه فوق را رد می کرد.
از تعدادی از دانش آموزان کلاس چهارم ابتدایی که آموزش های خاص ندیده بودند، خواسته شد تا کلماتی را از قرآن کریم که فاقد حروف ناخوانا، تشدید و تنوین بودند، بخوانند؛ سپس از آنها خواسته شد تا اجزای هریک ازکلمات را که به صورت جداگانه نوشته شده بود، قرائت کنند. مانند: «مس تض ع فو ن» سپس میزان مهارت آنها را در قرائت کلمات یامیزان مهارتشان در قرائت بخش ها باهم مقایسه شد و این فرض اثبات گردید که دانش آموزان کلمات را بسیار کندتر و ضعیف تر از بخش های جدا شده آنها می خوانند. یعنی سطح مهارت افراد در قرائت کلمات، خیلی پایین تر از سطح مهارت آنها در قرائت بخش ها است.
بدین ترتیب مشخص می گردد که عدم توانایی خواندن عبارات قرآنی به طور اصلی معلول ضعف شناسایی حرکات و یا بی اطلاعاتی از قواعد حروف ناخوانا و تنوین و... نیست؛ زیرا «اگر علل اشتباه، ناآشنایی باحرکات یا عدم توجه به آنها بود، این عامل باید در موقع قرائت بخش ها نیز وجود می داشت».
با نگاه به مسأله فوق درمی یابیم که این مسأله مربوط به حیطه روانی _حرکت می شود، نه حیطه شناختی.
چنانکه معمولاً معلمان قرآن با روبرو شدن با دانش آموزانی که نمی توانند قرآن کریم را بخوانند، برشناساندن قواعد اصرار می ورزند و در نهایت هدف آموزش نیز به دست نمی آید.
آموزش حرکات و رنگین کردن یادرشت و ریزکردن آنها مشکل را ریشه کن نخواهدکرد. پس حقیقتاً مشکل کجاست و چرا با این همه فنون و روشهایی که بکار برده می شود، مسأله عدم توانایی قرائت قرآن همچنان وجود دارد.
شیوه های صحیح در آموزش روان خوانی قرآن
نکته ی ظریفی که در آموزش روان خوانی قرآن وجود دارد این است که ما وقتی متنی را می خوانیم معمولاً توجه ما بر تمامی خصوصیات آن متن متمرکز نمی شود و حتی به آحاد حروف و یا کلماتی که می خوانیم نیز توجه نمی کنیم؛ زیرا ظرفیت حافظه ی کاری (4) بسیار محدود ما برای پردازش اطلاعات ورودی جوابگو نمی باشد.
متخصصان تعلیم و تربیت معتقدند به منظور آموزش روان خوانی قرآن کریم شایسته است به نکات زیر توجه نماییم:
1. پدر و مادر و آموزگار باید متون را با صدای بلند برای کودکان بخوانند تا در خواندن صحیح سرمشق او قرارگیرند.
2. باید خواندن با صدای بلند و آهسته، هر دو در کودکان تشویق شود.
3. صداشناسی در آغاز خواندن نقش اساسی دارد و باید به طور ساده آموزش داده شود.
آموزش حرکات و رنگین کردن یادرشت و ریزکردن آنها مشکل را ریشه کن نخواهدکرد. پس حقیقتاً مشکل کجاست و چرا با این همه فنون و روشهایی که بکار برده می شود، مسأله عدم توانایی قرائت قرآن همچنان وجود دارد
كودكان و نو آموزان قرآن کریم وقتی به سوی خواندن پیشرفت می كنند، معمولاً ابتدا نشانه های بصری را به كار می گیرند و پس از آن، استفاده از نشانه های آوایی را شروع می كنند. سرانجام مهارت لازم را در زمینه ی تركیب حروف و صداهای زبان شفاهی كسب می كنند. آنان نمی توانند كلمات را به تنهایی بخوانند. بدین ترتیب به طور کلی خواندن به دو صورت است:
1. خواندن نشانه های بصری
اولین خواندن "واقعی "زمانی انجام می گیرد كه كودكان بتوانند كلمات قرآنی را به صورت منفرد بخوانند. در بسیاری از كودكان، تشخیص ابتدایی، مبتنی بر نشانه های بصری مانند شكل كلمه و خصوصیات متمایز حروف است.
این روش یادگیری كمتر موثر است و به زودی اغلب خوانندگان آن را كنار می گذارند.
2. خواندن نشانه های آوایی
خواندن خوب مستلزم توجه به نشانه های آوایی حروف وكلمات است. خوانندگان نشانه های آوایی، با استفاده از دانش الفبایی خویش، بین كلمات و تلفظ آن ها تداعی برقرار می كنند و از این طریق خواندن را شروع می كنند.
تجربه نشان داده است که خوانندگان نشانه های آوایی از خوانندگان نشانه های بصری موفق ترند.(5)
انشاءالله با دانستن این مطالب بتوانیم به نوآموزان قرآنی، به شیوه ای صحیح و موثر روان خوانی قرآن کریم را آموزش داده و در راستای ترویج این کلام الهی قدمی برداریم. بحق محمّد و آله الطّاهرین صلوات الله علیهم اجمعین و عجّل فرجهم.
پی نوشت ها:
1. سوره مبارکه الرّحمن، آیات 1 و 2.
2. سوره مبارکه علق، آیه 1.
3. سوره مبارکه الرّحمن، آیه 4.
4. حافظه کاری (workingmemory)، جزوه ی اجرای الگوشناختی است که درآن تفکر انجام می گیرد.
5. روانشناسی تربیت (اصول وکاربردآن)، ص182.

...............................

منبع