الف: در لغت

واژه «ترتیل» از ماده «رَتل»گرفته شده است. «رتل» به معنای منظم و مرتب بودن و در ردیف هم قرار گرفتن است.

«رَتِلَ الثَّخرُ» از باب «تَعِبَ یَتعَبُ» به معنای روییدن دندان راست و صاف و معتدل بودن است.

بر این اساس به مردی که دندانهایش از هماهنگی و ترکیب و نظام سالمی برخوردار باشد «رَجُلٌ رَتِلُ الأَسنان» اطلاق می­کنند.[1]

اگر با لحاظ کردن این معنا، فعل مجرد را به باب تفعیل ببریم، معنی «ترتیل» بدست خواهد آمد. بنابراین ترتیل به معنای منظم و مرتب کردن و نظام بخشی خواهد بود.

ب: در اصطلاح

«ترتیل» از جهت اصطلاحی که گاه برای اذان و بیشتر برای قرآن کریم استعمال می­شود، به معنای درست و شمرده و شیوا خواندن به قصد تدبّر و تفکّر و استنباط معانی است.[2]

در قرآن کریم یک جا به «ترتیل» به عنوان عمل خداوند اشاره شده است و جای دیگر به پیامبر عظیم الشأن اسلام صلی الله علیه و آله و سلّم سفارش «ترتیل قرآن» شده است.

آن جا که خداوند ترتیل را به خود نسبت داده است، در سوره مبارکه فرقان آیه 32 است:« وَ قالَ الَّذینَ کَفَرُوا لَوْ لا نُزِّلَ عَلَیْهِ الْقُرْآنُ جُمْلَةً واحِدَةً کَذلِکَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤادَکَ وَ رَتَّلْناهُ تَرْتیلاً».

و کافران گفتند: چرا قرآن یکباره بر او نازل نگردید؟ بدینسان قرآن را یکباره فرو نفرستادیم تا از این راه، دل پر التهاب تو را ثبات بخشیم و آن را به شیوه خاصّی چیده و نظام بخشیده­ایم.

و در جای دیگر در سوره مبارکه مزّمّل آیه 4، خداوند متعال دستور به ترتیل خواندن قرآن را بر پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله صادر می­نماید و آن حضرت را از شتابان خواندن قرآن نهی کرده است. جالب آنکه خداوند سبحان تنها به امر به ترتیل «رَتِّل» اکتفا نکرده است، بلکه آن را با مصدر «ترتیلاً» که بیانگر اهتمام و تعظیم است، تأکید کرده است.[3]

بررسی موارد استعمال ترتیل در قرآن و بیان معصومان علیهم السلام و نیز دقت در گفته­های دانشمندان علوم قرآنی، به ویژه مفسّران، بیانگر آن است که به طور کلی ترتیل در دو مقوله لفظ و معنی قابل بررسی است. در اینجا به مهمترین موارد کاربرد ترتیل اشاره می­کنیم.

1- ترتیل به معنای رعایت مخارج حروف و حفظ وقوف. این معنای ترتیل در لسان روایات گاه از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله (الترتیل، حفظ الوقوف و اداء الحروف)[4] و گاه از حضرت علی علیه السلام (الترتیل، تجوید الحروف و معرفة الوقوف) نقل شده است، در حقیقت گام نخستین در جریان ترتیل قرآن به حساب می­آید.

2- ترتیل به معنای به روشنی تلفظ کردن آیات قرآن. در روایت است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به ابن عباس فرمودند: «وقتی که قرآن می­خوانی به ترتیل بخوان». ابن عباس پرسید: «ترتیل چیست؟». حضرت فرمودند: «آشکار و روشن بیان کن و همچون خرمای خشک و غیر قابل استفاده پراکنده­اش مکن و همانند شعر در خواندنش شتاب نکن.»[5]

و در روایت دیگری از حضرت علی علیه السلام آمده است که: «آیات قرآن را به روشنی تلفظ نما، نه مانند اشعار سریع و پشت سر هم بخوان و نه مانند دانه های شن آن را پراکنده ساز».

به نظر می­رسد ترتیل به معنای فوق همانند مورد اول به مقوله ترتیل در لفظ باز می­گردد.[6]

3- ترتیل به معنای تأنی و درنگ و توقف در برابر آیات. این معنی به مقوله ترتیل در معنی باز می­گردد. مطابق روایتی از حضرت امام صادق علیه السلام: «هر گاه به آیه­ای برخوردی که در آن، یاد بهشت بود پس در برابرش بایست و از خدا بهشت را درخواست نما؛ و هرگاه به آیه­ای گذر نمودی که در آن، یاد جهنم بود، پس در برابرش بایست و از آتش جهنم به خدا پناه ببر.[7] بر اساس برخی دیگر از روایات در کنار عجایب و شگفتی­هایش توقف نمایید و دلهایتان را به آن حرکت دهید و فکر و همت شما این نباشد که به آخر سوره برسید. در برخی از روایات آمده است که: «إنَّ القُرآنَ لایُقرأُ هَذرَمةً ولکن تُرَتِّلُ ترتیلاً».[8] واژه هذرمه به معنی سرعت گرفتن و عدم توجه به تدبر در معانی است.

با توجه به مطالب مطرح شده، این سؤال مطرح می­شود که آیا ترتیل همراه با قلّت قرائت بهتر است یا سرعت همراه با کثرت قرائت؟

برخی بر این باورند که کثرت قرائت بهتر است. این گروه به حدیثی از رسول خدا صلی الله علیه و آله به نقل از ابن مسعود، احتجاج کرده­اند که حضرت فرمودند: هر کس حرفی از قرآن را بخواند، برای او یک حسنه است و پاداش این حسنه ده برابر خواهد بود.[9]

اما به گفته ابن جرزی صحیح و ثوابی که اکثریت سلف و خلف برآنند این است که ترتیل و تدبر، همراه با قلّت قرائت بهتر است از سرعت و کثرت قرائت. زیرا مقصود از خواندن قرآن، فهم و تفقّه و عمل به آن است،و تلاوت وسیله­ ای است که راهبر به معانی قرآن می­گردد.[10]

و نیز گفته ­اند که یک جزئ را با ترتیل خواندن بهتر است از خواندن دو جزئ در همان مدت از زمان، بدون ترتیل.[11] همچنین گفته ­اند: استحباب ترتیل برای تدبّر است، چون توقیر و اجلال با آن بیشتر و تأثیرش در دل زیادتر می­باشد.[12]

[1] - المفردات فی غریب القرآن. 187

[2] - النهایة فی غریب الحدیث و الأثر. ج 2. ص 142

[3] - النشر فی مفردات العشر. ج 1 . ص 208.

[4] - بحارالانوار. ج 8. ص 85.

[5] - مجمع البیان. ج 7. ص 170.

[6] - همان.

[7] - اصول کافی ج 2 ص617.

[8] - همان.

[9] - النشر فی القراءات العشر ج1 ص 208.

[10] - قرآن پژوهی ص 130-131.

[11] - الاتقان فی علوم القرآن ج1 ص 345.

[12] - همان.

 ............................

منبع تبیان